Czy dziecko może być świadkiem w sprawie karnej, a jeśli tak, to czy jego zeznania można uznać za w pełni wartościowe? W jakich warunkach przebiega przesłuchanie dziecka – o tym w dzisiejszym wpisie.
Wpis ten poświęcimy szczególnemu trybowi przesłuchania małoletniego świadka – mającego uchronić go przed zjawiskiem wiktymizacji wtórnej (polegającej na powtórnym przeżywaniu negatywnych emocji i wrażeń towarzyszących przestępstwu), jak też będącym podstawą uzyskania w pełni wartościowego materiału dowodowego, istotnego ze względu na przedmiot postępowania karnego.
Polska procedura karna nie określa minimalnych wymogów stawianych osobie, która może zyskać status świadka. Świadkiem może być więc każda osoba niezależnie od jej wieku, stanu psychicznego, fizycznego. Nie ma przy tym znaczenia, czy dana osoba posiada pełną, ograniczoną czy też nie posiada w ogóle zdolności do czynności prawnych.
Wobec powyższego należy stwierdzić, że świadkiem może być również dziecko, którego zeznania nie powinny być deprecjonowane tylko ze względu na jego wiek – istotna bowiem jest tutaj możliwość oddania jego własnych spostrzeżeń konstruujących sytuację, co oczywiście uzależnione będzie od stopnia rozwoju psychofizycznego takiego świadka (dziecka).
Na wstępie podkreślmy, że w polskiej procedurze karnej dokonano rozróżnienia warunków przesłuchania dziecka w zależności od tego czy stało się ono ofiarą czy też było jedynie świadkiem czynu zabronionego.
Czym właściwie jest przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego w szczególnym trybie i jak ono przebiega?
Do przesłuchania pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 roku życia dochodzi jedynie wówczas, gdy jego zeznanie może mieć istotne znaczenie dla sprawy – trzeba więc wyraźnie zaznaczyć, że sam fakt pokrzywdzenia przestępstwem ujętym w katalogu ustawowym nie stanowi przesłanki wystarczającej do przesłuchania w omawianym trybie – taka dodatkowa przesłanka stanowi mechanizm ochrony małoletniego – zmuszając organy procesowe do wnikliwego rozważenia tego, czy w świetle zgromadzonego materiału dowodowego złożenie zeznań przez małoletniego jest w ogóle uzasadnione.
Zaznaczmy, że zastosowanie tzw. specjalnego trybu przesłuchania (ujętego w art. 185a (§ 1-3) jest obowiązkowe – z uwagi na dobro małoletniego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 r.ż. w sprawach, w których jest on pokrzywdzonym:
– czynem stanowiącym przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub określone w Rozdziałach XXV i XXVI k.k. a więc w sprawach o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności; przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece – jeśli zeznania takiego świadka mają istotne znaczenie dla sprawy.
W odniesieniu do sytuacji świadka (który nie posiada statusu pokrzywdzonego), który ukończył 15 r.ż. jego przesłuchanie przeprowadza się w trybie art. 177 [Obowiązek stawiennictwa i sposoby przesłuchania świadka] §1a k.p.k.
Osobami które mogą być obecne w trakcie czynności przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego są obowiązkowo psycholog, a ponadto prawo do udziału w czynności przesłuchania ma prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego, jak też przedstawiciel ustawowy dziecka albo osoba, pod której stałą pieczą ono pozostaje – z tym, że obecność tej osoby nie może wpływać negatywnie na swobodę wypowiedzi pokrzywdzonego.
Uwaga: Gdy oskarżonym jest jeden z rodziców pokrzywdzonego małoletniego, drugi z rodziców nie może wykonywać jego praw, a w pełni uzasadnienie staje się ustanowienie kuratora dla małoletniego celem wykonywania jego praw w ramach procesu.
Artykuł 185a kpk w znowelizowanym §4 zakłada, że małoletniego pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania ukończył 15 lat można przesłuchać w warunkach „przyjaznego pokoju przesłuchań”, gdy zachodzi obawa, że przesłuchanie małoletniego poza specjalnym trybem będzie miało negatywny wpływ na sferę jego psychiki. Regulacja ta ma znaczenie nie do przecenienia, ponieważ zwiększa realnie zakres ochrony małoletnich wyznaczany dotychczas przez granicę wieku (jako przykład często podaje się fakt popełnienia wobec osoby małoletniej czynu określonego w ustawowym katalogu, zaś samo przesłuchanie w specjalnym trybie przewidzianym w art. 185a k.p.k., jest na gruncie danej sprawy niedopuszczalne z powodu ukończenia 15 r.ż.).
W stanie prawnym po nowelizacji przesłanki dla przesłuchania w tym trybie pokrzywdzonego, który ukończył 15 r.ż. są badane przez organ procesowy na podstawie posiadanej przezeń wiedzy specjalistycznej.
Kiedy szczególny tryb przesłuchania nie zostanie zastosowany?
Niezastosowanie trybu określonego w art. 185a k.p.k zaistnieje wtedy, gdy zaktualizują się takie właściwości świadka czy inne okoliczności, które wykluczą przekazanie przez niego istotnych okoliczności. Fakt rezygnacji z przesłuchania świadka w trybie szczególnym może być uzasadniony zgromadzeniem w sprawie innych wartościowych dowodów pozwalających na rozstrzygnięcie w przedmiocie odpowiedzialności karnej sprawcy.
Przesłuchanie małoletniego świadka w trybie „zwykłym” –
Momentem, w którym możliwe jest przeprowadzenie czynności przesłuchania jest moment zawiadomienia o przestępstwie (najczęściej przez przedstawiciela ustawowego), po dokonaniu przez organ procesowy oceny charakteru czynu, którym nastąpiło pokrzywdzenie, a także wieku pokrzywdzonego, całokształtu informacji zawartych w treści zawiadomienia – celem uniknięcia sytuacji, w której małoletni faktycznie podlegałby przesłuchaniu w opisanym trybie szczególnym.
obowiązek zapewnienia stawiennictwa małoletniego spoczywa na przedstawicielu ustawowym (opiekunie), który nie może sprzeciwić się przeprowadzeniu czynności, może natomiast żądać jej przeprowadzenia w warunkach dostosowanych do potrzeb małoletniego jako świadka szczególnej kategorii – i to niezależnie od trybu prowadzenia czynności.
Ponadto, organ procesowy może podjąć decyzję o powołaniu biegłego dla dokonania oceny wiarygodności zeznań małoletniego świadka (wyeliminowanie czynnika konfabulacji).
Odnosząc się do kwestii ewentualnego udziału w przesłuchaniu biegłego psychologa – organ procesowy obowiązany jest wydać stosowne postanowienie, w którym określa on zakres opinii, która ma być przez takiego biegłego sporządzona (organ procesowy precyzuje pytania do biegłego, stosownie do zakresu zainteresowania).
Należy podkreślić, iż w omawianym trybie nie jest wymagana obecność obrońcy oskarżonego (w tym trybie czynność przesłuchania można powtórzyć, jeśli jest to uzasadnione dokonaniem dalszych ustaleń stanu faktycznego).
Prowadzący przesłuchanie powinien zadecydować, czy ewentualna obecność przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego nie wpłynie w sposób negatywny na przebieg prowadzonej czynności.
Odnosząc się do kwestii udzielania przez organ procesowy stosownych pouczeń małoletniego oraz powiązanej z tym kwestii uzyskania potwierdzenia ich otrzymania, należy zaznaczyć, że małoletniego świadka należy pouczyć o jego prawie do: odmowy składania zeznań (art.182 k.p.k.), uchylenia się od odpowiedzi na pytanie (art. 183 k.p.k.), zwolnienia ze złożenia zeznania lub odpowiedzi z uwagi na pozostawanie w szczególnie bliskim stosunku osobistym (art. 185).
Przedstawiciele nauki wskazują że, świadka należy pouczyć o obowiązku mówienia prawdy – dziecko poucza się w sposób adekwatny do jego wieku i stanu rozwoju – o znaczeniu tej czynności i negatywnych skutkach złożenia oświadczeń niezgodnych z prawdą.
Nieletniego w przedziale wieku 13-17 lat należy pouczyć o odpowiedzialności nieletnich za czyny karalne.
W związku z tym należy podkreślić, że czynnikiem decydującym o odpowiedzialności za złożenie fałszywych zeznań jest kryterium wieku świadka (ew. odpowiedzialność na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich).
Od małoletniego, który nie ukończył 17 r.ż. nie odbiera się przyrzeczenia (art. 189 k.p.k).
Jak wskazują doświadczenia praktyczne, fakt odebrania przez świadka stosownych pouczeń potwierdzany jest własnoręczny podpis osoby przesłuchiwanej, jej przedstawiciela ustawowego/ opiekuna faktycznego lub stosowny wpis przesłuchującego o treści „świadek nieletni”.
Mając na względzie możliwość późniejszego zakwestionowania wartości dowodowej oświadczeń stanowiących treść protokołu przesłuchania małoletniego świadka, należy uznać za niedopuszczalne całkowite pominięcie zaznaczenia wręczenia mu stosownych pouczeń.
Realizacja standardów rzetelnego procesu –
W sytuacji, gdy oskarżony zawiadomiony o czynności przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego nie posiada obrońcy z wyboru, sąd wyznacza mu obrońcę z urzędu. Regulacja Ta regulacja czyni zadość zasadzie rzetelnego procesu (art. 6 ust. 3 EKPC).
Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdza, że do naruszenia zasady rzetelnego procesu nie dochodzi także wtedy, gdy prawidłowo zawiadomiony o czynności obrońca oskarżonego zrezygnował z udziału w przesłuchaniu.
Oskarżonemu zapewniono bowiem możność realizacji jego prawa w zakresie zadawania pytań czy też udziału w przesłuchaniu z zastosowaniem lustra weneckiego.
Aktualne regulacje nie ograniczają prawa oskarżonego do wnioskowania o ponowne przesłuchanie małoletniego – gdy pierwsze odbyło się przed przedstawieniem zarzutów podejrzanemu.
Przesłuchanie dziecka w przyjaznych warunkach jako standard –
Prawidłowy tok przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego, świadka zakłada m.in. zgodność z wewnętrznym systemem prawnym, standardami europejskimi i międzynarodowymi; pozyskanie wartościowego materiału w czynności dowodzenia; adekwatność do potrzeb i możliwości rozwojowych osób uczestniczących w czynności przesłuchania; gwarancję praw małoletniego; ochronę przed wiktymizacją wtórną; pełne wykorzystanie możliwości materialno – technicznych „przyjaznego” pokoju przesłuchań; wyeliminowanie czynników mogących skutkować złamaniem zasady jednorazowości przesłuchania .
Dokumentem o podstawowym znaczeniu, wyznaczającym standardy w dziedzinie przeprowadzenia przesłuchania w trybie art. 185a – 185c k.p.k jest Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 grudnia 2013 r. (Dz.U. 2013 poz. 1642).
Rozporządzenie to określa sposób przygotowania przesłuchania przeprowadzanego w trybie określonym w art. 185a–185c oraz warunki przewidziane dla pomieszczeń przeznaczonych do przeprowadzania przesłuchań.
Nakłada ono na organ procesowy obowiązek takiego planowania czasu i pory przesłuchania, które uwzględnia jego potrzeb występujących ze względu na wiek, jak też potrzebę nawiązania uprzedniego jego kontaktu z biegłym psychologiem oraz uwzględnienie potrzeby dokonywania przerw w przeprowadzanej czynności.
(foto: Przyjazny Pokój Przesłuchań Sądu Rejonowego w Wyszkowie – zdjęcie przykładowe)
